Een 70-jarig Nobelprijs-eerbetoon aan de Groningse Frits Zernike Nobelprijswinnaar Natuurkunde 4 november 1953

Op 4 november 1953 werd aan de Groningse wetenschapper Frits Zernike de Nobelprijs voor Natuurkunde toegekend, voor de ontwikkeling van de zogeheten fase-contrast-microscoop. Zowel bij de Rijksuniversiteit Groningen op het Zernike-complex, als in Haren bij de Hortus Botanicus, wordt op vrijdag 3 november en zaterdag 4 november van dit jaar aandacht geschonken aan dit 70 jarige jubileum.

Door Heiko Jan Mein, Haren

In Groningen en Haren, maar ook elders, is de naam Zernike alom bekend. Diverse instanties, instituten en straten dragen de naam van de in 1888 in Amsterdam geboren Nobelprijswinnaar Natuurkunde Frits Zernike. Aan het begin van de vorige eeuw studeerde Zernike schei- en natuurkunde aan de universiteit van Amsterdam, welke hij afsloot met een promotieonderzoek. Zijn eerste wetenschappelijke werk leverde hem direct al enkele prijzen op. Zernike was een briljante wetenschapper. Na zijn studie en onderzoeksperiode vertrok hij naar Groningen, waar hij een aanstelling kreeg als assistent van de sterrenkundige professor Kapteyn in Groningen. In 1920 werd Zernike benoemd tot hoogleraar theoretische natuurkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Rond 1930 begon hij met het ontwikkelen van het principe van de fasecontrastmicroscoop, welk pas in de jaren-50 een technisch eindstadium bereikte. Uiteindelijk werd hij hiervoor in 1953 beloond met de Nobelprijs voor Natuurkunde. Met zijn bijzondere microscoop kun je kleine objecten beter bekijken, omdat er meer diepte en betere contrasten ontstaan. Met eerdere microscopen zag men vaak vlakke en minder scherpe beelden, waardoor je bijvoorbeeld cellen moest kleuren met stoffen. Hierdoor kunnen beschadigingen optreden, zodat er misvormde beelden ontstaan. Met zijn microscoop gebeurde dat niet en dat was revolutionair.

Toen Zernike in Groningen werkte, woonde hij enige tijd in de wijk Helpman en daarna aan de Rijksstraatweg in Haren. Zijn naam weerklinkt nog steeds op verschillende plekken. Het Harens Lyceum heette eerder Zernikecollege en in het noorden van de stad Groningen ligt de Zernikecampus, het universiteitscomplex waar diverse faculteiten van de universiteit en de Hanzehogeschool zijn gevestigd. Ook elders in het land, waaronder in Amsterdam en Leiden, zijn er gebouwen en straten naar hem genoemd en zelf is er een krater op de maan, die zijn naam draagt.

De gedreven wetenschapper Zernike was al op jonge leeftijd een technisch knutselaar. Hij had al vroeg een obsessie voor microscopen, die hij uit elkaar haalde en opnieuw met veranderingen weer in elkaar schroefde. Naast zijn wetenschappelijke prestaties was Frits Zernike ook een fervent schaker en was hij muziekliefhebber. Hij speelde viool en was betrokken bij een amateurorkest. Hij schreef daarover zelf ooit dat deze bezigheden en niet-wetenschappelijke interesses hem een zekere balans in zijn leven gaven en bijdroegen aan zijn creativiteit en denkvermogen.
Bekend is dat Zernike zich tijdens de Tweede Wereldoorlog openlijk uitsprak tegen de nazipropaganda. In Groningen weigerde hij te tekenen voor de zogenaamde ‘ariërverklaring’. Dit bracht hem in moeilijkheden en leidde uiteindelijk tot zijn ontslag als hoogleraar. Ondanks deze voor hem ingrijpende gebeurtenissen en persoonlijke gevolgen, bleef hij een man van principes.
Frits Zernike overleed op 10 maart 1966. Zijn wetenschappelijk bijdrage op het gebied van de ‘optica’ is van grote betekenis. Door zijn uitvinding is de manier waarop we de microscopische wereld zien en begrijpen voorgoed veranderd. Frits Zernike is niet alleen bekend als een groot wetenschapper, maar ook als iemand die andere mensen, waaronder wetenschappers en studenten, gepassioneerd wist te inspireren op een prettige en integere manier.

Op 4 november is er een publieksdag in de Hortus Botanicus in Haren, waar een paar microscopen staan opgesteld en er van alles is te zien en te lezen over het werk van Frits Zernike. Ook is er op 3 november een verglijkbaar symposium bij de Rijksuniversiteit op het Zernikecomplex. Hiervoor is een aparte aanmelding vereist. Op de websites van de Hortus Botanicus en die van de Rijksuniversiteit Groningen is meer informatie te vinden over de viering van het Nobelprijs-jubileum van Frits Zernike.