In de roes van oorlog – Waartoe mensen in staat zijn

Iedereen heeft het over 80 jaar vrijheid, maar dan gaat het helaas alleen over Nederland. Want zelfs in Europa zijn ook na 1945 gruweldaden begaan. Op deze pagina leest u twee oorlogsverhalen die direct of zijdelings te maken hebben met Harenaars. Maar ook het programma van 4 mei en een gedicht van Arjen Boswijk. Dat is onze bijdrage aan het besef dat we moeten blijven leren van het verleden. Verhalen die laten zien waartoe mensen in staat zijn wanneer zij bereid zijn om bevelen van sterke mannen uit te voeren.

Godert Walter (1911-1944)
Vermoord in zijn huis aan de Dilgtweg

foto: Godert Walter

Jozef Kindel en Robert Lehnhoff, in de oorlogsjaren de beulen van het Scholtenhuis aan de Grote Markt, schoten op een zonnige dag in september 1944 boekhandelaar Godert Walter dood in diens woonkamer aan de Dilgtweg. Zij verkeerden in de dronken roes van het nazibewind en bleken bereid om te martelen en moorden om ieder verzet te breken.

Boeken
De Dilgtweg in Haren verloor die zondag zijn onschuld, toen Kindel en Lehnhoff met twee andere SD-ers voor het huis uit hun auto stapten. Ze zochten boekhandelaar Godert Walter, want die had er een gewoonte van gemaakt om onder de toonbank in zijn boekhandel in Groningen boeken te verkopen die de bezetter niet welgevallig waren. Het ging om anti-Duitse lectuur, boeken van de illegale uitgeverij De Bezige Bij en boeken met Geuzenliederen, die je kon verstaan als anti-Duitse liederen. Het was Walters stille verzet tegen de bezetter en tegen de jodenhaat van Adolf Hitler, de sterke man van die tijd.

Zijn vrouw Agnes, moeder van hun twee jonge kinderen, maakte zich wel zorgen over de illegale activiteiten van haar man en had hem gevraagd of het niet gevaarlijk was. Godert stelde haar gerust en ze liet hem begaan. Ze verklaarde later dat ze het gelukkige leven in het jonge gezin niet wilde verstoren, maar toen ze die zondag de Duitsers zag aankomen wist ze dat alles zou veranderen. Vanwege het mooie weer waren ze allemaal in de tuin. Zij en haar twee jonge kinderen werden apart genomen door twee SD-ers terwijl Kindel en Lehnhoff haar man mee namen naar binnen. De gordijnen van de huiskamer werden gesloten en even later klonken daarachter drie schoten. Twee van Lehnhoff en een van Kindel. De boekhandelaar, nog maar 32 jaar oud, overleed ter plekke. De twee beulen namen hem zijn papieren en duizend gulden aan contant geld af en vertrokken. Drie dagen later kwamen enkele militairen terug om het huis leeg te halen, notabene terwijl Godert Walter in de achterkamer lag opgebaard.

Waanzin
Zijn vrouw Agnes verklaarde later dat ze dankbaar was dat haar man niet had geleden, omdat ze wist dat hij zich nauwelijks heeft gerealiseerd wat er gebeurde. Het was allemaal in een paar minuten gebeurd. Ze zei blij te zijn dat haar man nooit is gemarteld en niet naar een concentratiekamp was afgevoerd. Met die woorden markeerde ook zij zonder het te beseffen de waanzin van oorlog, want hoe kun je blij zijn met alles wat je man niet heeft hoeven meemaken, juist doordat hij in koelen bloede was doodgeschoten?

De zonen Theo en Just, die dit drama onbewust hebben meegemaakt, hebben onlangs hun ouderlijk huis in Haren weer bezocht. Hun ouders zijn begraven op De Eshof.

Bron: Het boek “Van kwaad tot onvoorstelbaar erger” door Margriet Staal en Wil Legemaat.

======================================================================

Harense veteraan op de Dam
“Tijdens de twee minuten stilte zal ik aan Joegoslavië denken”

foto: Martin Kampen

De periode tussen november 1992 en mei 1993 werden bepalend in het leven van Martin Kampen (1968) uit Haren. Hij maakte deel uit van een vredesmissie van de United Nations (blauwhelmen) in de oorlog die woedde tussen verschillende etnische groepen in Joegoslavië. Martin’s ervaringen legden de basis voor PTSS*, die in 2017 bij hem werd vastgesteld. Op 4 mei staat hij in vol ornaat op de Dam.

*PTSS = Post Traumatische Stress Stoornis

Bosnië
Als veteraan is de Harenaar uitgenodigd om op 4 mei tijdens de dodenherdenking op de Dam in het gelid te staan (erecouloir) met 59 andere veteranen. Zijn blauwe baret ‘die alles zag’ draagt hij bij zich. Martin: “Als het twee minuten stil wordt, denk ik natuurlijk aan alle slachtoffers van oorlogen, maar speciaal zullen mijn gedachten afdwalen naar Bosnië 1993, waar ik vreselijke dingen zag en waar ik permanent in angst leefde”. Martin is in mei 1993 als een ander mens teruggekeerd en pakte de draad van zijn leven weer op. Nazorg was er amper, zodat de oorlogsherinneringen in zijn hoofd achter slot en grendel gingen. “En juist dat is niet goed”, zegt hij. “Vroeg of laat komt het er allemaal tegelijk uit en moet je het alsnog verwerken.”

PTSS
In 2017 knakte het bij Martin. Al geruime tijd had hij sombere gedachten en was extreem moe. Het ‘liep’ niet meer in zijn leven en toen hij eenmaal hulp had gezocht, kwam de diagnose: PTSS. In zijn brein hadden zich na Joegoslavië overigens nog meer traumatische gebeurtenissen opgestapeld, zoals een zelfdoding waarbij hij nog heeft gereanimeerd. Ook was hij in Friesland ooggetuige van een dodelijk ongeval, waarbij een fietser voor zijn ogen werd overreden door een auto. Naar eigen zeggen heeft Martin deze gebeurtenissen toen niet verwerkt. “Met hulp van psychologen ben ik in 2017 alsnog begonnen met de verwerking en inmiddels heb ik het leven weer op de rails. Maar het heeft niet veel gescheeld, want in die tijd had ik er eigenlijk geen zin meer in.”

In Joegoslavië zat Martin in een transportbataljon. Hij reed met zowel kleine voertuigen als vrachtwagens (wit van kleur en voorzien van de letters UN) door Bosnië om materiaal en voedsel te distribueren. Vredelievender kan niet, maar door de bloedige oorlog van Milosevic, Mladic en Karadzic was het bataljon nooit veilig en de Servische agressie was het gevaarlijkst. “We zijn door een dorpje gereden waar doden op straat lagen en toen ik in 2022 de beelden met lijken in Boetsja (Oekraïne) op de tv zag, kwamen die heel hard binnen.” Tijdens de missie raakte Martin betrokken bij een zwaar ongeluk, waarbij zijn legervoertuig van een talud van dertien meter hoog rolde. “Het is een wonder dat ik het heb overleefd”, zegt hij.

Onder schot
Doodsbang was Martin toen hij onderweg naar Split op een verlaten weg werd tegengehouden door een zwaarbewapende Serviër. Hij laadde ongemerkt zijn eigen wapen door, maar moest uitstappen terwijl hij onder schot werd gehouden. “Ik hield er rekening mee dat ik zou worden vermoord”, zegt Martin. “Die vent maakte mijn vrachtwagen open, maar die was leeg. Toen mocht ik verder. De doodsangst heeft er enorm ingehakt.”

Scholen
Sinds enige tijd vertelt Martin zijn verhaal aan schoolkinderen in zowel het basis- als voortgezet onderwijs. “Daar wijs ik ze erop dat iedere oorlog begint met ruzie. Als je een ruzie niet uitpraat maar gaat vechten, kan dat rampzalige gevolgen hebben”, zegt hij. “Met mijn verhaal laat ik ze de sfeer proeven van oorlog in de hoop dat ze daar iets van leren.” Met een maat uit die tijd, Vincent, heeft Martin nog steeds contact, want ze delen hun ervaringen van de missie. “Ik ben met hem samen teruggegaan naar de plekken waar wij toen waren”, zegt Martin. “Dat was soms zeer confronterend, maar het werkte ook als therapie om de gebeurtenissen te verwerken.”

================================
Programma 4 mei 2025

14.00 uur De borden van het Bordenproject staan weer bij de huizen.

14.00 uur Korte herdenking bij het monument voor Anda Kerkhoven, Dini Aikema en Gerrit Boekhoven aan de Oosterbroekweg te Glimmen.

14.30 uur Korte herdenking bij het monument in Appelbergen aan de Hoge Hereweg te Glimmen.

15.00 uur Korte herdenking bij het graf van Jacob Venema op de Hervormde Begraafplaats aan de Kerkstraat te Haren.

15.15 uur Korte herdenking bij de joodse oorlogsmarkering bij het NS-station in Haren aan de westzijde.

17.00 uur De borden van het Bordenproject worden bij de Dorpskerk geplaatst.

17.45 uur Verzamelen voor de herdenking op begraafplaats De Eshof aan de Rijksstraatweg 290 in Haren.

18.00 uur Woord van welkom door de voorzitter van het 4 mei Comité, vervolgens rondgang langs de oorlogsgraven met muzikale omlijsting door Harmonie ’67 uit Groningen.

18.45 uur Afsluitende woorden van de voorzitter en voorbereiding voor de Stille Tocht.

18.55 uur Start Stille Tocht onder begeleiding van CMV De Bazuin (Groningen) vanaf begraafplaats De Eshof, Rijksstraatweg 290 in Haren.

19.30 uur Verzamelen afgevaardigden en belangstellenden op het plein voor de Dorpskerk in Haren.

19.40 uur Aankomst Stille Tocht bij de Dorpskerk.

19.45 uur Aanvang herdenking bij Dorpskerk.
Welkomstwoord door de voorzitter van het 4 mei Comité.

19.46 uur Voorlezen gedichten door leerlingen van middelbare scholen in Haren. Muzikale omlijsting door Harmonie ’67.

19.58 uur Signaal Taptoe Infanterie.

20.00 uur Klokslagen; daarna 2 minuten stilte.
Aansluitend twee coupletten van het ‘Wilhelmus’.

20.05 Kranslegging bij het monument met koraalmuziek van Harmonie ’67:
1. Gemeentebestuur van Groningen
2. 4 mei Comité Haren
3. Algemene Oranjevereniging Oranje-Nassau te Haren
4. Nationale Politie, district Groningen, basiseenheid zuid-west
5. Leerlingen van de Quintusschool namens de Harense basisscholen
6. Leden van de scoutingroep Look Wide en Tecumseh Scouting Haren
7. Overige belangstellenden

Aansluitend herdenkingsbijeenkomst in de Dorpskerk met mmv Harmonie ’67 onder leiding van Jan Wijenberg.

Woord van welkom door Margriet Hommes, voorzitter van het 4 mei Comité Haren
Toespraak door dorpswethouder Kirsten de Wrede als de afgevaardigde van het College van B & W van de Gemeente Groningen
Muziek
Bijdrage van een nabestaande
Muziek
Afsluiting door Wieger Krämer, lid van het 4 mei Comité Haren
Muziek – ondertussen verlaten Comité en bezoekers de kerk en is er gelegenheid om herdenkingskaarsjes aan te steken in de torenhal van de Dorpskerk.

ca 21.00 u Einde van de plechtigheden.

==================================

Gedicht van Arjen Boswijk, geïnspireerd op het monument in Appèlbergen

Vierendertig namen in Appèlbergen
Er staan hier in Appèlbergen
nog vierendertig namen
op twee stenen tafelen
langs het onbegaanbare moeras

Verdwenen mensen uit 1943
stakers die hun daad
met de dood moesten bekopen
diep in het Grote Veen
een plas van permafrost
als pingoruïne van vroeg gesmolten ijs

Vijftien mensen ergens onvindbaar
oostelijk van Glimmen
in dit bos van oude dennen en heide
waren ze heimelijk vermoord
verborgen in drassige gesloten aarde
ze werden gezocht en hier
niet meer gevonden

Ik lees hun namen hardop voor
in dit schuldig landschap
om ook vandaag nog
aan hen terug te denken